 |
Vivent les Saintes Maries! Vive Sainte Sara!
tekst en foto's: Cees Tempel
Jaarlijks vindt op 24 en 25 mei vinden jaarlijks in het Zuid-Franse dorpje Les-Saintes-Maries-de-la-Mer een tweetal pelgrimages plaats, gewijd aan les Saintes Maries en Sainte Sara. Als beschermheilige van de zigeuners is vooral de laatste populair. In het begin van onze jaartelling werden veel Christenen uit Palestina verjaagd. Onder hen Maria Jacoba en Maria Salome, de moeders van een aantal apostelen, die samen met Maria Magdalena en andere vrouwen op een bootje de Middellandse zee werden opgestuurd. Vlak voor de kust van Frankrijk, ter hoogte van de Rhône, dreigde hun scheepje te vergaan. Over deze onfortuinlijke gebeurtenis doen vele verhalen de ronde, maar volgens zigeuneroverlevering werden ze nog net op tijd gered door Sara-la-Kâli, Zwarte Sara, die in de Camargue aan het hoofd van een grote groep zigeuners stond en in een visioen de komst van de vrouwen had gezien. Als een vlot gooide ze haar rok op het water en daarmee bereikten de schipbreukelingen de wal.
Volgens een ander verhaal was Sara de bediende van de drie Maria's en samen met hen uit Palestina verjaagd. En in nog een andere versie is sprake van Sara de Egyptische, die uit een klooster in Libye afkomstig was. De tijdens de pelgrimage volop aanwezige zigeuners maken zich niet druk over dit soort triviale vragen. Voor hen blijft Sainte Sara de patrones van de gitans.
Op zoek naar dans en muziek bezocht Cees Tempel dit voorjaar de pelgrimsfeesten met zijn vrouw. Hij maakte foto's en hield een dagboek bij.
Maandag 19 mei
Vanuit Saint Rémy-de-Provence, ons bivaksoord, rijden wij in ruim een uur naar Les-Saintes-Maries-de-la-Mer. Bij onze komst zijn alle parkeerplaatsen in het dorp en om het dorp al ingenomen door ongeveer achtduizend zigeuners uit diverse delen van Europa. De meeste van hen wonen in moderne caravans, sommige zelfs voorzien van een extra aanhanger met complete keuken. Overal zoemen aggregaten om alles van voldoende stroom te voorzien. De oude roulottes, houten woonwagens getrokken door paarden, vinden we slechts als toeristische attractie aan het begin van de boulevard terug.
Aan de rand van het marktplein, de Place des Gitans en langs de parkeerplaats aan de Avenue Gilbert Leroy staan overal marktkramen opgesteld. Niet alleen met souvenirs voor de alom aanwezige toeristen, maar vooral met koopwaar voor de zigeuners zelf: grote roestvrij stalen potten en pannen, zware metalen tentstokken voor de grote caravanluifels, grote kooktoestellen en allerlei kleding, vooral veel flamencojurkjes in kindermaten.
Voor de eerste Messe d'ouverture du Pèlerinage die deze dag in de Église de Notre Dame de la Mer wordt gehouden zijn we te laat. Daarom klimmen we via een smalle draaitrap naar het dak van de kerk, vanwaar je een prachtig uitzicht over het dorp en de directe omgeving hebt. Op de Place de l'Église loopt een aantal zigeunervrouwen rond die daar de hand lezen en kleine medaillonnetjes met de afbeelding van Sainte Sara verkopen. Weer beneden spreken de dames ons direct aan; ze hebben gezien dat ik foto's van hen maakte en willen geld. Daar doen we dus niet aan mee. In het voetspoor van complete zigeunerfamilies betreden we de kerk; de pater familias voorop, de kinderen er achteraan en tenslote de moeder met haar jonggeborene op de arm. In een nis in de linker muur van de kerk bewonderen we de beelden van de heilige Maria's, die een beetje potsierlijk in een houten boot zonder riemen of zeil staan. De zigeuners komen speciaal voor het beeld van Zwarte Sara in de crypte van de kerk. Kaarsen worden aangestoken en niemand verlaat de crypte zonder haar te hebben aangeraakt en zonder met haar op de foto te zijn gegaan. Alleen het gezicht is zichtbaar, voor de rest gaat het beeld verscholen onder een dikke laag omslagjurken, waarmee het beeld tijdens de vorige pelgrimage is getooid. Door al die jurken is het beeld volkomen uit zijn proporties getrokken, een klein zwart kinderhoofdje op een veel te grote romp.
Zaterdag 24 mei
We gaan vroeg op pad, want we zijn gewaarschuwd dat de politie het centrum volledig af zal sluiten. Ook vandaag wordt er om tien uur een openingsdienst voor de pelgrimage gehouden. Als wij aankomen is de kerk afgeladen vol. Voor diegenen die geen plaats in de kerk kunnen vinden bestaat de mogelijkheid om de dienst buiten te volgen via een niet al te beste en vooral lawaaierige geluidsinstallatie. Naast het terras waar we uit lieverlede zijn neergestreken, speelt speelt een aantal Roemeense zigeunermuzikanten onverstoord hun repertoire, hopend op een goede klandizie voor de meegebrachte cd's. Elders in het dorp trakteert een groepje jongeren ons op moderne zigeunerrap, begeleid door traditioneel handgeklap. Uit kroegen en cafés komt gitaarmuziek in de stijl van de Gipsy Kings, een uit de regio afkomstige groep. Helaas, slechts een enkele keer wordt er live gespeeld, meestal is het mechanische muziek. Aan de rand van de markt staat een jong modern gekleed meisje bovenop een grote geluidsbox te buikdansen. De cd's die ze verkoopt, met vaak niet meer dan 40 minuten muziek, vinden gretig aftrek. In een van de smalle straatjes danst een zigeunerin begeleid door haar moeder op tamboerijn. Overal staan marktkramen en er komen er steeds meer bij. Langzamerhand stroomt het dorp vol.
Als we om half twee weer bij de kerk aankomen, bedenk ik dat we maar eens moeten kijken hoe vol het er al is. Dat betekent binnen zijn en vooral binnen blijven. Veel eerder dan verwacht begint men met de dienst of wat daar voor doorgaat. Op de wijze van Ave Maria zing men: Salut, salut, O Saintes Maries, Salut, salut, O Saintes Maries! De liederen worden eindeloos herhaald en steeds weergalmen de woorden: Vivent les Saintes Maries! Vive Sainte Sara!. In de kerk lopen de zigeuners af en aan. Al vrij snel wordt het beeld van Sainte Sara vanuit de crypte omhoog gebracht en draagt men allerlei omslagjurken om het beeld te versieren; de ene nog meer ‘suikertaart' dan de andere. Voorafgegaan door een heel koor priesters, komen er tegen drie uur twee bisschoppen binnen, waarna de officiële ceremonie begint en de schrijnen met de relieken van de beide Maria's naar beneden gelaten worden. Nog steeds klinkt het:
| O Saintes de Provence Nous Vous tendons les bras, Venez, Votre présence Nous console ici-bas, Nous console ici-bas. |
‘O Heiligen van de Provence. Wij strekken onze armen naar U uit. Kom, Uw aanwezigheid geeft ons hier beneden vertroosting'. Het is zeer indrukwekkend. Overal in de kerk ziet men mensen met brandende kaarsen. Vooral op de verhoging boven de crypte waar naast alle priesters ook veel zigeuners staan, is het een drukte van belang. Als de kist daalt, worden er aan de touwen waaraan deze hangt allerlei bosjes bloemen bevestigd. Bijna beneden doven de aanwezigen hun kaarsen tegen de onderkant van de kist en raken hem aan. Als de kist op een grote tafel staat, schrijden de hoogwaardigheidsbekleders naar buiten. Gelukkig zijn we ze net voor, want het begin van de processie staat al opgesteld. Voorop staan de gardians, de cowboys uit de Camargue, te paard en keurig in het pak, vervolgens een groep zigeuners met spandoeken, zingende zigeuners, muzikanten, priesters, religieuzen en een handjevol andere niet-zigeuners. Omringd en gedragen door nog meer zigeuners, verschijnt dan eindelijk Sainte Sara aan het einde van de stoet. Sommigen van hen wordt het te machtig en beginnen te huilen. Steeds weer klinkt: Vivent les Saintes Maries! Vive Sainte Sara!. Ze worden afgeschermd door een aantal gardians en ten slotte heel profaan een drietal Gendarmes.
Via een aantal binnen straatjes lopen we naar het strand en nemen plaats op een van de pieren die in het water uitsteken. Na lang wachten verschijnen de eerste paarden op het strand en gaan te water, de menigte uit elkaar drijvend. Als Sainte Sara ook het water is ingedragen zorgen de gardians er met hun steigerende paarden voor dat het aanwezige publiek echt afstand neemt. De stoet gaat het water weer uit en loopt via een andere route terug naar de kerk.
Op het plein naast de kerk wordt zowaar gitaar gespeeld en voorzichtig wordt er wat gedanst. Een klein jongetje probeert de meisjes uit zijn omgeving te imponeren. Een wat oudere dame in een rode jurk laat zien wat echte flamenco is. Direct reageert een aantal mannen met handgeklap en rauwgestemde zang. Dat is waar we voor kwamen! Teleurgesteld dat het binnen twintig minuten al over is, reizen we rond zes uur af naar St. Rémy.
Zondag 25 mei
Als we de volgende morgen om een uur of acht uur weer naar Les Saintes-Maries-de-la-Mer rijden, komt ons ter hoogte van Arles tot onze grote verbazing een aantal zigeunercaravans tegemoet rijden, vijf bestelbusjes met een caravan erachter. Zij houden het blijkbaar al voor gezien. Voor we er zijn hebben we het gevoel dat er hele colonnes vertrekken. Maar ter plekke valt het reusachtig mee. We beginnen met een koffie en op het terras treffen we het Roemeense zigeunerorkestje ook rustig aan de koffie aan. Omdat de aan de heilige Maria Jacoba en heilige Maria Salomé gewijde mis vol zit, besluiten we in afwachting van de processie die om elf uur begint, maar wat winkeltjes te gaan bekijken. Tegen kwart over tien komen we bij het secretariaat van de kerk, waar de hoogwaardigheidsbekleders en de misdienaars zich juist hebben omgekleed. Als zij naar buiten treden, worden de bisschop van Arles en de aartsbisschop van Aix-en-Provence door een van de gardians welkom geheten. Geheel spontaan heffen de Roemenen hun versie van het Ave Maria aan. Zeer indrukwekkend. Er volgt een zigeunerlied, waarna de zanger in het Romale zijn dankbaarheid betuigt dat ze in Les-Saintes-Maries-de-la-Mer aanwezig mogen zijn. Hoewel in de kerk met smart op hun komst wordt gewacht, nemen de bisschoppen alle tijd om de muzikanten persoonlijk te bedanken..
Door dit alles loopt de kerkdienst nogal uit. Tegen halftwaalf is het eindelijk zo ver. Voorop gaan net als gisteren de gardians op hun witte hengsten met in hun kielzog de Arlésiennes hun in klederdracht gestoken vrouwen en dochters. Ook een aantal oudere gardians loopt mee. Ze worden gevolgd door zingende priesters, koorknapen en lekenzusters, met direct daarna de zigeuners met hun beschilderde vaandels. Op een grote draagbaar draagt een viertal mannen in witte gewaden de twee Maria's in hun bootje mee. Net als gisteren klinkt het: Vivent Les Saintes Maries! Vive Sainte Sara!. De stoet volgt dezelfde route binnendoor naar de zee. Dit keer ga ik niet op de pier staan, maar zoek een plekje met mijn camera vlakbij een traditionele vissersboot op het strand. Terwijl de processie zich naar het water beweegt, zorgen de gardians er met hun indrukwekkende paarden voor dat iedereen aan de kant gaat. De bisschoppen nemen plaats in het bootje, dat keurig op het strand blijft liggen en een deel van de pelgrims gaat met de dragers van de beide Maria's te water: Vivent les Saintes Maries! Vive Sainte Sara!. Tenslotte zegent de Bisschop van Arles de zee, het land, de pelgrims en de zigeuners. Onder het luiden van de kerkklokken keert de processie terug. Om drie uur is de kerk weer afgeladen vol. Opnieuw gaan de schrijnen omhoog en wordt er gezongen. Buiten wordt het steeds stiller. De zigeuners lopen naar hun caravans.
Alles wat je nog hoort is mechanische muziek.
Dit artikel is eerder verschenen in het tijdschrift Volksdans,
een uitgave van het Landelijk Centrum voor Amateurdans.
22de jaargang nummer 3, september 2003
© Stichting Toverbal